Лепель

Гісторыя Лепеля

Горад, цэнтр раёна. Размешчаны на беразе Лепельскага возера, за 115 км на паўднёвы захад ад Віцебска. Канцавая станцыя чыгункі Орша — Лепель. Злучаны аўтамабільнымі дарогамі з Полацкам, Мінскам, Віцебскам, Оршай, Улай.

Першыя звесткі адносяцца да 1439 г., калі сяло Стары Лепель было падаравана сынам Вялікага князя Літоўскага — Міхаілам Жыгімонтавічам віленскаму касцёлу. У 1563 г. маскоўскія войскі спалілі Стары Лепель, а на папялішчы ўзвялі ваеннае ўмацаванне, якое ў тым жа годзе было ўзята гетманам кн. Радзівілам. У 1568 г. па загаду караля Жыгімонта Аўгуста пабудаваны замак. Будаўніцтва было даручана полацкаму каштэляну, старасце лепельскаму Юр'ю Мікалаевічу Зяновічу. Гарнізон замка складаўся са ста чалавек пяхоты і двух кавалерыйскіх казацкіх соцень.

Побач на беразе возера вёска Белая ўсё больш насялялася і з цягам часу атрымала назву Новага, або Белага Лепеля. У 1586 г. віленская капітула прадала маёнтак Стары Лепель уладальніку Новага Лепеля Льву Іванавічу Сапезе. Канцлер Вялікага княства Літоўскага Л. I. Сапега ператварыў вёску Белае ў мястэчка пад назвай Белы Лепель або Новы Лепель (канец 16 ст.). Пасля таго, як заняпала другое мястэчка — Стары Лепель, Новы Лепель (пазней Лепель) стаў адміністрацыйным і гандлёвым цэнтрам валоданняў Сапегаў. Жыхары Лепеля плацілі грашовы чынш яго ўладальніку. У 1609(17?) г. Сапега перадаў Стары і Новы Лепель (пасля ўтварылі адзін горад) віленскаму кляштару бернардзінак. У 1772—76 гг. адміністрацыйны цэнтр Полацкага ваяводства.

Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793 г.) Лепель у складзе Расейскай імперыі: у 1793—96 гг. цэнтр павета Полацкай, з 1802 г.— Віцебскай губерняў. У 1797—1805 гг. каля Лепеля пабудаваны Бярэзінскі канал. Лепель упрыгожылі масты, набярэжныя. Да 1805 г. ён быў у кляштарным валоданні, потым перайшоў у дзяржаўны скарб і стаў цэнтрам павета (аб чым сведчыць пастанова ад 12 чэрвеня 1802 г.), яго жыхары пераведзены ў саслоўе мяшчан. У час грамадзянскай вайны 1812 г. каля горада адбыліся баі паміж войскамі французскага генерала Сен-Сіра і расейскім корпусам пад камандай кн. Вітгенштэйна. Горад быў спалены. 3 1837 па 1841 г. пасля царскай ссылкі ў Лепелі жыў паплечнік і сябра Адама Міцкевіча беларускі і польскі паэт, фалькларыст Ян Чачот. Лепель моцна пацярпеў ад пажару 1833 г. 31.07. 1835 г. быў зацверджаны генплан забудовы горада, паводле якога ён падзяляўся на 26 кварталаў і цэнтр, дзе былі сканцэнтраваны асноўныя грамадскія, культавыя і гандлёвыя пабудовы. У 1840-я гады Лепель перабудоўваўся, у 1841—44 гг. узведзены мураваны праваслаўны сабор. У 1860 г. план Лепеля "карэкціруецца", горад падзелены на 30 кварталаў і 4 плошчы. У 1863 г. было 38 мураваных і 562 драўляныя дамы, гарбарны, піваварны і 2 цагельныя заводы. Колькасць жыхароў — 3093 чалавек. У 1876 г. скончана будаўніцтва мураванага касцёла Казіміра (закладзены ў 1857 г.). Да канца XIX ст. горад даволі хутка расце і забудоўваецца: у пачатку XX ст. колькасць жыхароў набліжаецца да 6,3 тыс. (з іх 60,3 % непісьменных), дамоў — 772, 12 дробных прадпрыемстваў, 27 рамеснікаў, 7 ніжэйшых навучальных устаноў, друкарня. Штогод праводзіліся 4 кірмашы. 3 лютага 1918 г. да 28.9.1918 г. горад акупаваны войскамі кайзераўскай Германіі, з кастрычніка 1919 г. да 14.5.1920 г. — польскімі войскамі. 3 1924 г. раённы цэнтр. У 1925 г. звязаны чыгункай з Оршай. У 1935—38 гг. цэнтр акругі. Насельніцтва ў 1939 г. — 13,8 тыс. жыхароў. З 6.7.1941 г. да 28.6.1944 г. акупаваны нямецка-фашысцкімі захопнікамі, разбураны. Фашысты загубілі ў горадзе і раёне 5229 жыхароў.

У пасляваенны перыяд горад адноўлены, узведзены грамадскія будынкі, прамысловыя прадпрыемствы. Сучасная забудова цэнтра Лепеля падзяляецца вуліцамі Горкага і Войкава на 4 прамавугольныя часткі. Кварталы рэгулярнага тыпу размешчаны па берагах рэк Эса, Ула, воз. Проша. Частка жыллёвай забудовы знаходзіцца за чыгуначнай веткай, якая абмяжоўвае горад з поўдня. Адміністрацыйна-грамадскі і гандлёвыя цэнтры — плошчы Свабоды, Гандлёвая і Прывакзальная.

Сёння Лепель — раённы цэнтр Віцебскай вобласці і адзін з курортаў рэспублікі. Асноўныя галіны прамысловасці — харчовая, машынабудаўнічая і машынарамонтная. Зона адпачынку — на берагах азёр Лепельскае і Проша.

Крыніца:
Г.І. Барышаў, А.П. Грыцкевіч
Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць
Мінск, Беларуская Энцыклапедыя, 1986
А.Цітоў
Сімвалы незалежнасці. // Геральдыка беларускіх местаў
Менск, 1998